BUCZACZ [1880] w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich

Buczacz, miasto główne powiatu tegoż na­zwiska, leży nad rzeką Strypą, dopływem Dniestru w żyznej podolskiej okolicy, w wąskiej i skalistej dolinie Strypy, o 67 kil. od Tarno­pola. Miasto przecina gościniec krajowy manasterzysko-czortkowski, od którego sic od­dziela w samym Buczaczu gościniec krajowy buczacko-strusowski na północ, na południe gościniec krajowy buczacko-jazłowiecki. Po­wierzchni grntu ma to miasto 3055 m.; pos. większa zajmuje: roli ornej 282, łąk i ogrodów 41, pastwisk 161, lasu 1193; posiadłość mniej­sza: roli ornej. 932, łąk i ogr. 122, pastwisk 59, lasu 146 m. Mieszkańców ma 8,967, wtem rz. kat. 1816, gr. kat. 1066, akat. 8, izraelitów 6077.

Miasto to wybiera do rady państwa 1 posła wspólnie z miastami: Kołomyja i Śniatyn; do sejmu krajowego wybiera Buczacz wspólnie z gminami wiejskiemi powiatów sądowych: Buczacz i Manasterzyska 1 posła. B. jest siedzibą starostwa powiatowego, rady powiatowej, komisyi szacunkowej dla regulacyi podatku gruntowego, należącej do podkomisyi krajowej w Tarnopolu, urzędu podatko­wego, ma urząd pocztowy nieerarialny w miej­scu, również stacyą telegraficzną; tamże znaj­duje się sąd powiatowy, należący do sądu obwo­dowego w Stanisławowie; przy tym sądzie po­wiat, jest stabilizowaną posadą notariusza.

Obiedwie parafie ma w miejscu, Rzym. kat. pa­rafia została pierwotnie erygowaną w 1397 r. przez Michała Habdank dziedzica na Bucza­czu. Dotacya powiększoną została w 1401 r. przez Michała i Teodorę dziedziców na Bu­czaczu; w roku 1761 parafia ta została rozsze­rzoną. Kościół murowany poświęcony w roku 1763. Bo tej parafii należą miejscowości: Dźwinogród, Dżuryn, Janówka, Leszczańce, Medwedowce, Nagórzanka (tu jest kościół fi­lialny), Nowostawce, Bielawa, Podlesie, Podzameczek, Pyszkowce, Rukomyja, Słobódka, Soroki, Trybuchowce, Zielona, Żurawińce, Żyznomierz. Ogólna liczba rz. kat. obrządku w tej parali 7500; w obrębie tej parafii znajduje się 8 akat. i 7321 izraelitów. W obrębie tej pa­rafii oprócz Buczacza znajduje się 10 szkółek ludowych; zaś w Podzameczku i na cmentarzu buczackim są kaplice, w których nabożeństwo od czasu do czasu odprawiane bywa. Para­fia ta należy do dekanatu buczackiego archidyecezyi lwowskiej. Grecko-katol. parafia liczy w samym Buczaczu 1066, w cerkwi fi­lialnej 700, w Nagórzance 1034 czyli razem 2800 dusz gr. kat. obrządku i należy do de­kanatu buczackiego archidyecezyi lwowskiej. W Buczaczu jest także klasztor oo. bazylianów, fundowany w 1712 roku przez Szczepana i Jo­annę Potockich; teraźniejszy murowany kla­sztor wraz z cerkwią postawił Mikołaj Poto­cki starosta kaniowski 1760. Bazylianie bu­czaccy utrzymują gimnazyum niższe, to jest 4-klasowe swoim własnym kosztem; jest to zakład prywatny, jednakowoż przyznano mu charakter zakładów publicznych. Grono pro­fesorów z wyjątkiem katechety rzym. kat. na­leży do zakonu oo. bazylianów. Bazylianie od 1804 ponoszą dobrowolne koszta utrzymania te­go zakładu. Na rok szkolny 1878/79 zapisa­nych było 182 uczniów. Oprócz gimnazyum zmajdują się w Buczaczu 2 szkoły, a to etatowa męzka 4-klasowa o 5 nauczycielach i 2 katachetach i etatowa żeńska 3-klasowa o 3 nauczycielkach.

Buczacz jest po Tarnopolu najbardziej handlowem miastem na Podolu galicyjskiem; izraelici buczaccy sławni są w tej stronie kraju z bogactwa, rozległych stosunków, energii i obrotności. Miasto to starożytne było gnia­zdem dwu rodzin Buczackich h. Abdank i Pi­lawa, potem przeszło w ręce rodziny Potockich. Nad miastem na skale, pod którą Strypa płynie, wznoszą się ruiny obronnego zamku; w 1672 r. przebył ten zamek oblężenie Turków pod wo­dzą sułtana Mahomeda IV; broniła się w nim dzielnie Teresa Potocka, żona bracławskiego wojewody; samo miasto zostało zdobyte, złupione i spalone; tegoż roku został tu podpisany haniebny pokój, który oddawał Podole i Ukrai­nę w ręce Turków. W roku 1675 powtórnie było miasto od turków zdobyte i spustoszone; potrafiło się później częstym najazdom kozaków obronić. W środku miasta wznosi się ratusz pięknej, okazałej starej budowy, statuami z kamienia przyozdobiony, który atoli w ro­ku 1859 wraz z całem miastem i klasztorem stał się pastwą płomieni (Rysunek tego ra­tusza podał Tyg. Illustr. zr. 1876 Nr. 2l). Na Podzameczku znajdują się ruiny później­szego zamku, w którym jeszcze znać rozkład komnat i malowania ścian al fresco. Miasto oryginalnie zbudowane, leży w głębokim a wąskim parowie, domy stoją jedne nad drugie-mi tak, że wjeżdżającemu przy oświetleniu okien zdaje się, jakby jeden dom stał na dru­gim. Dochód roczny miasta wynosił w 1878 roku 12,483 złr. W B. jest kasa pożyczkowa z funduszem zakładowym 1200 złr. Od stacyi kolei żelaznej lwowsko-czerniowieckiej w Sta­nisławowie oddalony jest Buczacz o mil 8; jednakże gościńce murowane idące w różnych kierunkach ułatwiają handel i komunikacye. Pod Buczaczem miały być niegdyś płóczkarnie złota (Sarnicki). Właściciel większej, posiadłości Emil i Artur hr. Potoccy.

Powiat buczacki graniczy na wschód z powiatami czortkowskim i zaleszczyckim, na południe z powiatami: Horodenka i Tłumacz; na zachód z powiatami: Ro­hatyn i Podhajce; na północ z pow. Podhajce i Trembowla. Powiat ten przecinają z półn. ku połud. dwie większe rzeczki dopływy Dnie­stru, mianowicie: Koropiec wypływając z pod miasteczka Kozowa, gminy pow. brzeżańskie-go, która przepłynąwszy powiat brzeżański, powiat podhajecki i powiat buczacki wpada do Dniestru pod wsią Koropiec, gminą powia­tu buczackiego; w tern miejscu stanowi rzeka Dniestr granice między powiatami: buczackim i stanisławowskim. Dniestr, płynąc z zachodu na wschód, w paru miejscach tylko dotyka południowej kończyny tego powiatu, stanowi granicę między tym powiatem a pow. Horodenka i Stanisławów, płynąc zaś bardzo krę­tem korytem w tych stronach wcina się to w ten to w ów powiat; śliczne są brzegi Dnie­stru w tej części jego biegu; strome skaliste góry sterczą po obudwu stronach, czepiające się po ich ścianach krzaki berberysu i inne krzewy ubarwiają rozmaitością zieleni i jagód szary i czerwonawy kolor kamieni; w miej­scach, gdzie góry szerzej się rozstąpiły, bieleją wsie i dwory śród zielonych ogrodów i sa­dów; galary napełnione zbożem płyną powa­żnie środkiem rzeki, lekkie tratwy zbite z klo­ców mkną szybko, nie zważając na stan wody; dla nich zawsze tutaj dosyć i głęboko i szeroko, a choć trafią na mieliznę, wartki pęd wody przenosi je po śliskich kamieniach; tylko tra­twa trzeszczy i grozi rozerwaniem powrozów skręconych z młodych drzewek, któremi po­jedyncze kloce między sobą przymocowane. Drugim dopływem Dniestru w tym powiecie jest rzeczka Strypa, wypływająca w powiecie złoczowskim powyżej miasteczka Zborowa pod wsią Meteniów, która przepływa powiat złoczowski, tworząc staw w Zborowie, potem po­wiat brzeżański, gdzie tworzy stawy w Glinnie, Kaplińcach i Koty czy, przepływa powiat podhajecki, gdzie tworzy staw w Bohatkowcach, przepływa w końcu powiat buczacki, wpada w tym powiecie do Dniestru niedaleko mia­steczka Potok Złoty, kolebki rodziny Potockich. Konfiguracya gruntu jest falistą, tylko brzegi rzek wznoszą się do trochę większych wyso­kości. Przestrzeni zajmuje ten pow. 19,3281 mil austr. czyli 11,2710 miryametrów. Lud­ności posiada 83,720 dusz.

Do rady państwa wybierają większe posiadłości wspólnie z po­wiatami administracyjnymi Stanisławów, Bohorodczany i Tłumacz jednego posła; gminy wiejskie wspólnie z powiatem administracyj­nym Czortków jednego posła; gmina miejska Buczacz wspólnie z miastami Kołomyja i Sniatyn jednego posła. Do sejmu wybierają ob­szary dworskie wspólnie z administracyjnymi powiatami: Czortków, Husiatyn, Borszczów i Zaleszczyki 3 posłów; gminy wiejskie nale­żące do sądów powiatowych w Buczaczu i Ma­nasterzyskach jednego posła; zaś gminy na­leżące do sądu powiatowego w Jazłowcu wpólnie z powiatami sądowymi: Czortków i Budzanów jednego posła. Sądów powiatowych jest w tym powiecie 3 a to w Buczaczu, Jazłowcu i Manasterzyskach; z tych należą buczacki manasterzyski do sądu obwodowego w Stani­sławowie a jazłowiecki do sądu obwodowego w Tarnopolu, wszystkie 3 zaś do sądu wyż­szego krajowego we Lwowie.

Parafij łaciń­skich jest w tym powiecie 8, z tych należy do dekanatu buczackiego 6 mianowicie: Buczacz, Barysz, Koropiec, Manasterzyska, Potok złoty i Kowalówka. Do dekanatu jazłowieckiego należy w tym powiecie tylko jedna parana w Jazłowcu i do dekanatu czortkowskiego 1 parafia w Petlikowcach. A. wszystkie należą do archidyecezyi lwowskiej. Parafij gr. kat. jest w tym powiecie 33; z tych należą do deka­natu w Uścieczku 4, do dekanatu czortkowskiego 7 a do dekanatu buczackiego 22; wszy­stkie zaś należą do dyecezyi arcybiskupstwa lwowskiego.

Zakłady naukowe w powiecie są: średnie 2: gimnazyum niższe oo. bazylia­nów w Buczaczu, konwikt panieński stowarzy­szenia sióstr Niepokalanego Poczęcia Najświę­tszej Panny Maryi w Jazłowcu; szkoły ludowe etatowe męskie: 4-klasowa w Buczaczu, w Baryszu i Manasterzyskach; etatowe l-klasowe w Bobulincach, Dobropolu, Jazłowcu, Jezierzanach, Koropcu, Kajdanowie, Medwedowcach, Nowostawcach, Osowcach, Podzameczku, Po­toku, Przewłoce, Snowidowie, Sokołowie, Trybuchowcach, Weleśniowie, Zadarowie i Zubrzcu; w Hohorowie,, Jarkorowie, Kowalowce, Oleszy, Porehowie, Ściance, Skomorochach, Sorokach, Zielonej, Żurawińcach i Żyznomierzu. Szkoły parafialne w Cwitowie i Puźnikach, szkoła eta­towa 4-klasowa żeńska w Buczaczu.

Powiat ten jest podolski, ma glebę dobrą, zasłonięty od północy wysoczyzną brzeżańsko - tarnopol­ską, klimat ciepły, wszelkie gatunki zboża i ku­kurydza dobrze się udają. Miasto w tym po­wiecie jest jedno: Jazłowiec; miasteczek 4: Ba­rysz, Buczacz, Manasterzyska i Potok złoty. Gmin wiejskich obejmuje 74, razem gmin 79, Obszarów dworskich 69, przełożeństw obsza­rowych 37, ogółem jednostek administracyj­nych 116. Gmin katastralnych obejmuje ten powiat 79. Z obszaru 19,3281 mil kw. zaj­mują gminy wiejskie i miejskie 10,5565 m. czyli 54,7 procent, obszary dworskie 8,7716 m. czyli 45,3 procent; na 1 milę kwadr, przypada 4,1 gmin administracyjnych. Ludność miast wynosi 2564 mk. czyli 3 procent; ludność mia­steczek 17446 mk. czyli 21 procent; ludność wsi 60,166 mk. czyli 72 procent, co razem z ludnością na obszarach dworskich wynosi 83720 mk. Kasy pożyczkowe gminne znaj­dują się w następujących miejscowościach: Bielawińce, Jezierzany, Medwedowce, Nowosiołka Jazłowiecka, Ossowce, Manasterzyska, Dźwinogród, Podzameczek.

W powiecie znaj­dują się następujące zakłady przemysłowe:

• cegielni 5 wyrabiających rocznie 275,000 ce­gieł razem wartości 2750 złr.,
• garncarzy 19 wyrabiających rocznie 25,000 naczyń warto­ści 1476 złr.
• Wapna wypalają w 7 miejsco­wościach rocznie 30,000 mec (jedna meca rów­na się połowie korca czyli 16 garncy wied.)
• gipsu wypalają w 2 miejscowościach 5,200 mec rocznie;
• mydlarzy wyrabiających świece łojowe i mydło jest w tym powiecie 6, którzy zużywają rocznie 500 centnarów łoju, 40 cent. sody i popiołu, i produkują rocznie 380 cent. świec łojowych wartości 13,000 złr. i 120 centn. mydła wartości 3,000 złr.; świece łojowe zużywają głównie izraelici dla oświetlania swych pomieszkań w dnie szabasowe i świą­teczne.
• Młynów wodnych jest w tym powie­cie 42 o 158 kamieniach, które spotrzebowują rocznie 109,500 mec zboża i dostarczają 71,250 centnarów mąki wartości przeciętnej 380,360 złr.
• Browarów piwnych jest w tym powiecie 3, mianowicie: w Manasterzyskach, w Nagorzance i w Trybuchoweach.
• Gorzelni jest w tym powiecie 22 mianowicie: w Bobulińcach Buczaczu, Dubienku, Kościolnikach, Dulibach, Kowalówce, Koropcu, Leszczańcach, Manaste­rzyskach, Nagórzance, Petlikowcach, Porchowej, Petryłowie, Przewłoce, Potoku, Rzepińcach, Sorokach, Skomorochach, Trybuchoweach, Wyczułkach, Zadarowie, Zaleszczykach ma­łych.
• Plantacya tytuniu nic co rok jest je­dnakową; ilość uprawiających zmienia się co rok; w ostatnich latach dziesięciu największa ilość uprawiających była 7686; najmniejsza 3975; największa przestrzeń użyta rocznie w tym czasie pod uprawę tytuniu wynosiła 1042 m., najmniejsza roczna przestrzeń wyno­siła 510 m. Największa ilość zebranego tytu­niu rocznie wynosiła w tym okresie czasu 13,888,74 centnara, najmniejsza 3895,03 centn. Największa wartość tytuniu zebranego wyno­siła rocznie 115,914 złr. 21 ct., najmniejsza 34,519 złr. 57 i pół ct. Obiedwie fabryki ty­tuniu i cygar (w Manasterzyskach pow. Buczacz i Winniki pow. Lwów) razem spotrzebo­wują rocznie między 203 a 437 sześciennych sążni drzewa opałowego; liści tytoniowych spotrzebowują te obiedwie fabryki razem kra­jowych 5,242,484 funtów wiedeń., zagranicz­nych 324,886 funtów wied. Roczna produkcya tytuniu i cygar w tych fabrykach obu-dwu wynosi rocznie: zwitków prostego tyto­niu 87,690,100 sztuk wartości 2186711 złr. 10 ct., tytuniu w paczkach 449,400 wied. fun. wartości 190,026 cygar sztuk 35,444,000 war­tości 766,382 złr. 50 ci Tabaki do zażywa­nia produkują te obydwie fabryki razem 230,307 wied. funtów, wartości 217,671 złr. 78 i pół ct. Fabryka tytuniu i cygar w Ma­nasterzyskach posiada maszynę parową o sile 4 koni, 3 maszyny do krajania, z których każda kraje po 50 centnarów dziennie; robotników jest w tej fabyce za dziennem wynagrodze­38 mężczyzn, 32 kobiet, za wynagrodzeniem od sztuki 369 kobiet i 35 dzieci: razem 38 męż­czyzn, 401 kob., 35 dzieci; płaca dzienna wy­nosi między 36 a 44 ct.
• Wełny ordynaryjnej produkuje ten powiat rocznie 500 centnarów wartości 15,500 złr.,
• sukna wyrabiają w tym pow. ordynaryjnego 2000 łokci, haliny 6000 łokci, razem wartości 9000 złr.
• Fabryka su­kna istnieje w tym powiecie jedna w Trybu­chowcach pod samym Buczaczem, która zatru­dnia przez cały rok 4 mężczyzn i 2 kobiety.
• Lnu produkuje ten powiat rocznie 200 centn,, konopi 2430 centnarów; wartość roczna tych obydwóch produktów wynosi 40,450 złr.
• War­sztatów tkackich jest w tym powiecie rocznie w ruchu 145, które zużywają rocznie 1115 centnarów lnu i konopi, wyrabiają 111,500 łok­ci płutna wartości 11,150 złr.
• Kuśnierzy znaj­duje się w tym powiecie 75, którzy spotrze­bowują rocznie skór owczych, jagnięcych i kró­liczych razem sztuk 17,560 i sporządzają ordynaryjnych kożuchów rocznie 3512 sztuk, razem wartości 35,120 złr.
• Lasy tego powia­tu dostarczają rocznie drzewa budulcowego sztuk, 10,000 wartości 12960 złr.; drzewa opa­łowego twardego 15415 sążni, miękkiego 4000 sążni: razem wartości 73,660 złr.
• Powiat ten produkuje: pszenicy 325,000 niższo austr. mec; żyta 280,000 m., jęczmienia 104,000 m., owsa 182,000 mec, kukurydzy 54,000 mec, prosa 40,000 m., hreczki 75960 m., bobu 9,000 m., grochu 36,000 m., soczewicy 7200 mec, wyki 4800 m., ziemniaków 350,000 m., buraków cu­krowych 10,000 centnarów, buraków pastew­nych 34,000 mec, kapusty 41667 kóp główek, przędziwa lnianego 820 cent., przędziwa ko­nopnego 3,800 cent., nasienia lnianego 35, na­sienia konopnego 145 m., nasienia rzepaku 36, nasienia koniczyny 1000 centnarów, tytuniu 540 centnarów, słomy 780,000 centn., siana 120,000 centn., potrawu 50,000 centn., koniczyny, mieszanki innych traw pastewnych 51,000 centn., innych owoców 1200 m., miodu 13 centn., wosku 3 ctry, mleka 40000 wiader, masła 3000 ctrów, sera 6000 otrów, wełny owczej 200 ctrów, drzewa opałowego twardego 25,000 sągów, drzewa opałowego miękkiego 15000 sągów, drzewa budulcowego i wyrę­bowego 900,755 stóp sześc.

Przemysł domo­wy rozległy jest pod względem tkactwa i sukiennictwa, lecz ogranicza się na grube wło­ściańskie płótno i takież sukno, z którego wy­rabiane siermięgi wzorzysto na wszystkich szwach i na przodzie kolorową włóczką wy­szywane bywają, Kobiety haftują kolorowym jedwabiem koszule na ramionach i brzegi far­tuszków. Handel zbożom i surowemi płodami jest w tym powiecie bardzo ożywiony, kupcy buczaccy uchodzą po tarnopolskich za najbo­gatszych na całem gąlicyjskiem Podola. Kolej żelazna nie dotyka tego powiatu; za to trzy gościńce murowane przerzynają powiat, mianowicie gościniec rządowy brzeżańsko-stanisławowski przechodzi z północy na południe, w Manasterzyskach łączy się z nim gościniec krajowy idący z Manasterzysk na Buczacz do Czortkowa; zaś w Buczaczu łączy się z tymże gościniec krajowy idący z Buczacza na Strasów do Tarnopola.

Z historycznych względów zasługują na wzmiankę następujące miejscowości: Buczacz; Jazłowiec gniazdo rodziny Jazłowieckich; na ruinach warownego zamku znajdują się ormiańskie napisy; miasto to było niegdyś rezydencyą biskupów ormiańskich, jest w dziejach pamiętne klęską zadaną tatarom roku 1684; wkrótce potem zburzenie twierdzy nastąpiło; teraz liczy 2,500 mk. Złoty Potok z klasztorem ks. dominikanów i starożytnem zamczyskiem, był niegdyś gniazdem rodziny Potockich. Manasterzyska, pamiętne klęską zadaną turkom; ma jeszcze zamek niegdyś obronny, w którym mieszka właściciel tych dóbr Józef Mołodecki. B.R.